İlm-i mantık ( isagoci Türkçe şerhi)

İlmi mantık iki kısımdır;
1- Tasavvurat (düşünmek)
"Bu adam kim? Tipi iyiye benziyor" diye hüküm vermek.
2- tasdikat (yapmak)
"Bayramda büyüklerin elini öpmek", " "Su içmek" gibi

Tasdikat iki kısımdır;
1- Müfret (tek): özneyi ikiye böldüğünde bir mana çıkmaması. "ahmet katipdir" Misalinde ki (Ah/met) ikiye bölündüğünde bir mana ifade etmiyor.
2- mürekkep (çift): özneyi ikiye böldüğünde bir mana çıkması.
"Kahramanmaraş ünvan almış bir şehirdir" Misalinde ki (kahraman/maraş) ikiye bölündüğünde bir mana ifade ediyor.

Müfret iki kısımdır;
1- Külli (tamamı) olur:kendisinin tamamı. "İnsan" Gibi ki insan deyince akla insanın yapısının tamamı geliyor.
2- cüzi (parçası) olur: kendisinden bir cüz olması. " İnsanın eli" Gibi ki el deyince insanın bir cüzü olduğu akla gelir.

Külli iki kısımdır;
1- Zati (öze ilişkin) olur:
Misal bilkuvvet ve bilfiil at ve insanın canlı olması.
2- arazi ( ilineksel) olur:
Misal insana nisbetle gülmek gibi.

Zati üç kısımdır;
1- cins: canlı gibi
2- nevi: insan gibi
3- fasıl: ahmet gibi

Arazi iki kısımdır;
1- araz-ı âm (genel ilinek) olur:
Misal Însana ve ata nispetle nefes almak gibi.
2- araz-ı hâs ( özel ilinek) olur:
Misal İnsana nispetle konuşmak gibi.
Ayrıca araz (ilineksel):
mahiyetinden ayrılırsa araz-ı müfarik (ilinekten ayrılan) olur.
Misal İnsanın gülmesi gibi.
Mahiyetinden ayrılmazsa araz-ı lâzım ( ilinekten ayrılmayan) olur.
Misal insanın nefes alması gibi.

Arazı am iki kısımdır;
1- hat (tanım): bir şeyin özüne delâlet eden sözdür.
Bu da iki kısımdır:
Hatt-ı tam (tam tanım): insana nispetle düşünen canlı gibi.
Hatt-ı nagıs (eksik tanım): insana nispetle düşünen cisim gibi.
2- resim (tanıtım): bir şeyin ilineğine delâlet eden sözdür.
Bu da iki kısımdır:
1- resmi tam (tam tanıtım): insanın tarifinde ki gülen canlı gibi.
2- resmi nagıs (eksik tanıtım): insanın tarifi gibi canlı ve ya cansız özellikleri bir cümle de toplamaktır.

Gazaya;
Gaziyye (önerme) söyleyeni hakkında söylediği doğru ve ya yalan olmasıdır.
Gaziyye iki kısımdır:
1- Hamliyye (yüklemli olan): ahmet öğretmendir/ ahmet öğretmen değildir gibi. Birinci kısmına konu (özne), ikinci kısmına yüklem
2- şartiyye ( şartlı olan): güneş doğarsa gündüz olur/ 2 sayısı ya çifttir ya da tektir gibi. Birinci kısmına öncül, ikinci kısmına sonuç denir.
bu da iki kısımdır.
¹- şartiyyeyi muttasıla ( Birleşik şart): güneş doğarsa gündüz mevcuttur gibi.
²- şartiyyeyi munfasıla ( ayrık şart):
2 sayısı ya çifttir ya da tektir gibi.

Hamliyye üç kısımdır;
Mahsusa (tek bir şeye tahsis olunmuştur) iki kısımdır:
1- mucibe: ahmet avukattır.
2- salibe: ahmet avukat değildir.
Müsevvere (birden fazla şeye tahsis olunmuştur) dört kısımdır:
1- mucibeyi külliye: bütün öğretmenler insandır.
2- mucibeyi cüziye: bazı insanlar öğretmendir.
3- salibeyi külliye: bütün atlar öğretmen değildir.
4- salibeyi cüziye: bazı öğretmen at değildir.
Mehmüle ( müsevvere de külliye ya da cüziye olmayan) iki kısımdır:
1- mücibe:insan yazıcıdır.
2- salibe: insan yazıcı değildir.

Şartıyyeyi muttasıla;
Muttasıla (Birleşik): güneş doğarsa gündüz mevcut olur.
İki kısımdır:
1- lazimiyye ( öncülün sonuçla alakası vardır) güneş doğarsa gündüz mevcuttur/ söz ağizdan çikarsa ses mevcuttur.
2- ittifakiyye ( öncülün sonuçla alakası yoktur) insan konuşursa eşek anırır/ ahmet yazarsa defter kaybolur.

Şartıyyeyi munfasıla;
Munfasıla (ayrık): iki ya çifttir ya da tektir.
Munfasıla 3 kısımdır:
1- hem cemine (toplu) hem huluvvuna (zıtlık) manidir: bu sayı ya çifttir ya tektir
2- sâdece cemine manidir: bu şey ya ağaçtır ya da taştır.
3- sadece hulvuna manidir: ali ya sudadır ya da boğulmuyordur.
Şartiyyeyi munfasıla üç cüzdende meydana gelebilir; sayı ya fazla ya az ya da denk olur.

Tenaguz(çelişki);
Tenaguz iki gaziyye (öneri) ihtilaf edip birinin doğru diğerinin yalan olması.
- Mucibeyi külliyenin (olumlu tümel) nakızı salibeyi cüziyedir(olumsuz tikel). Misal tüm öğretmenler insandır.
Bazı insanlar öğretmen değildir.
- Salibeyi külliyenin ( olumsuz tümel) nagızı mucibeyi cüziyedir (olumlu tikel). Misal
tüm insanlar öğretmen değildir.
Bazı insanlar öğretmendir.
- Bazı kere iki gaziyyeyi külliye yanlış olur. Misal
her öğretmen insandır.
Hiçbir öğretmen insan değildir.
- bazı kere iki gaziyyeyi cüziye yanlış olur. Misal
Bazı öğretmen insandır.
Bazı öğretmen insan değildir.

Akş( döndürme);
- Mucibeyi külliye (olumlu tümel) kendisi ile aksolunmaz.
- Mucibeyi külliye (olumlu tümel), mucibeyi cüziyeyle (olumlu tikel) aksolunur.
- Mucibeyi cüziye (olumlu tikel) kendisi ile aksolunur.
- Salibeyi külliye (olumsuz tümel) kendisi ile aksolunur.
- Salibeyi külliye (olumsuz tümel) salibeyi cüziyeyle (olumsuz tikel) her zaman aksolunmaz.

Kıyas;
doğru oldukları kabul edildiğinde kendi özleri gereği başka bir önermeyi gerektiren önermelerden oluşan bir sözdür.
- iktirani (bağlantılı) olur
- istisnai (istisnalı) olur
Kıyasın şekilleri;
İki öncülden çıkarılan neticeye hadd-i evsat (hüküm) denir.
Birinci öncüle haddi Ekber (yüklem) denir.
İkinci öncüle haddi esgar ( konu) denir.
Haddi ekbere "Kübra" , haddi esgara "suğra" denir.
Kıyasta 4 şekil vardır;
1. Şekil: haddi evsat (hüküm) suğra da yüklem Kübra da konu olmasıdır.
Her cisim birleşiktir
Her bir bileşik yaratılmıştır.
O halde her cisim yaratılmıştır.
4. Şekil: haddi evsat (hüküm) Kübra da yüklem suğra da konu olmasıdır.
Bir kısım cisim birleşiktir.
Hiçbir birleşik, öncesiz değildir.
O halde bir kısım cisim, öncesiz değildir.
3.şekil haddi evsat (hüküm) hem Kübra hem suğra da konu olmasıdır.
Bir kısım cisim birleşiktir.
Her birleşik yaratılmıştır.
O halde bir kısım cisim yaratılmıştır.
2. şekil haddi evsat (hüküm) hem Kübra da hem suğra da yüklem olmasıdır.
Her cisim birleşiktir.
Hiçbir birleşik öncesiz değildir.
O halde hiçbir cisim öncesiz değildir.

Kıyası iktirani 6 kısımdır:
1- iki hamliyyeden (yüklem) oluşur
Misal: geri misaller de olduğu gibidir.
2- iki muttasıladan (kesintisiz) oluşur
Misal: Güneş doğmuşsa, gündüz vardır.
Her gündüz olduğunda yeryüzü aydındır.
Öyleyse güneş doğmuşsa, yeryüzü aydındır.
3- iki munfasıladan (kesintili) oluşur
Misal: Her sayı, ya tektir ya da çiftir.
Her çift sayı, ya çiftin çiftidir, ya da tekin
çiftidir.Öyleyse her sayı, ya tek, ya çiftin çifti ya da tekin çiftidir.
4- bir hamliyyeden (yüklem) bir muttasıladan (kesintisiz) olur.
Misal: Bu şey her ne zaman insan ise, o canlıdır
Her canlı cisimdir.
Öyleyse bu şey her ne zaman insan ise, o cisimdir.
5- bir hamliyyeden (yüklem) bir munfasıladan (kesintili) olur
Misal: Her sayı, ya çiftir ya da tektir.
Her çift sayı, iki denk sayıya bölünebilendir.
Öyleyse her sayı, ya tektir ya da iki denk sayıya bölünebilendir.
6- bir muttasıladan (kesintisiz) bir munfasıladan (kesintili) olur
Misal: Bu şey her ne zaman insan ise, o canlıdır.
Her canlı ya beyazdır, ya da siyahtır.
Öyleyse bu şey her ne zaman insan ise, o ya beyazdır ya da siyahtır.

Kıyas-ı istisnâî, eğer birinci mukaddimesi şartıyye-i muttasıla olursa, şu iki durum söz konusudur:

1) Mukaddemin aynısını istisna etmek. Bu durumda tâlînin aynını/kendisini netice verir Misal,“Bu insan ise, canlıdır. Fakat insandır. Öyleyse o canlıdır.”
2) Tâlînin zıttını istisna etmek. Bu durumda mukaddemin zıttını netice verir. Misal,“Bu insan ise, canlıdır. Fakat canlı değildir. Öyleyse insan da değildir.”
Eğer birinci mukaddime şartıyye-i munfasıla olursa, şu iki durum söz konusu olur:
1) İki cüzden birinin aynısını istisna etmek. Bu durumda diğer cüz’ün zıttını netice verir, Misal,“bu sayı ya ciftir, ya da tektir. Fakat o tektir. Öyleyse o çift değildir.”
2) İki cüzden birinin zıttını istisna etmek. Bu durumda diğer cüz’ün aynısını netice verir. Misal,“Bu sayı, ya ciftir, ya da tektir. Fakat o tek değildir. Öyleyse o çifttir.”

Burhân (delil);
kesin sonuç elde etmek için kesinlik taşıyan öncüllerden oluşturulmuş bir kıyastır.
Kesinlik taşıyan öncüller ise, altı kısımdır:
1- Evveliyyât (aksiyomlar):
Bir, ikinin yarısıdır.
Bütün, parçadan daha büyüktür.
2- Müşâhedât (gözlemler):
Güneş aydınlatıcıdır.
Ateş yakıcıdır.
3- Mücerrebât (deneyimler):
Sakmunya safrayı gidericidir.
4- Hadsiyyât (sezgiler):
Ay, ışığını Güneşten almaktadır.
5- Mütevâtirât (doğru haberler):
Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem) peygamberlik davasında bulundu ve mucize gösterdi.
6- Kıyası, kendilerinde olan önermeler:
Zihinde mevcut olan “iki eşit parçaya bölünme” ilişkisi gereği “dört, çifttir” dememiz gibi.

Kıyasın diğer kısımları;
- Cedel (Diyalektik)
Bu, yaygın olarak bilinen öncüllerden oluşan kıyastır.
- Hatâbe (Retorik)
Bu, kendisine güvenilen bir kişiden alınıp kabullenilmiş yahut tahmine dayalı öncüllerden oluşan kıyastır.
- Şiir (Poetik)
Ruhun rahatlamasına veya sıkılmasına yol açan öncüllerden oluşan kıyastır.
- Mugâleta (Sofistik)
Bu, gerçeğe benzer veya yaygınlık kazanmış sahte yahut kuruntu ürünü yalan/yanlış öncüllerden oluşan kıyastır.